Birinci Dönem Büyük Millet Meclisi ya da kısaca Birinci Meclis, 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplanmış, 1 Nisan 1923'te yeni seçim kararı alarak 15 Nisan 1923'te son oturumunu yapmıştır. Yeni Türk devletinin kurucu meclisi olarak kabul edilir. Meclis'in açılış günü olan 23 Nisan, Türkiye'de millî bayram olarak kutlanmaktadır.
Meclisin açılış aşamasında Osmanlı Devleti hâlâ İstanbul'da hüküm sürmekteydi. Meclis, açılış gününde sultan ve halife VI. Mehmet'e bağlılık yemini etmiş, ancak uygulamada İstanbul'daki iktidardan tamamen bağımsız olmuş ve 1 Kasım 1922'de aldığı kararla Osmanlı Devleti'ne son vermiştir. Yeni devletin nihaî şekli olan Cumhuriyet, 29 Ekim 1923'te İkinci Meclis tarafından ilan edilecektir. Bu iki tarih arasında TBMM, yasama, yürütme ve yargı yetkilerini tek elde toplayan bir ihtilâl meclisi görünümü sergilemiştir.
4-11 Eylül 1919 tarihlerinde toplanan Sivas Kongresi'nden sonra, Mustafa Kemal yönetimindeki Heyet-i Temsiliye, Anadolu'da idareyi fiilen ele almıştı. 30 Eylül'de Osmanlı hükûmeti, Heyet-i Temsiliye'nin talebi doğrultusunda, Mebusan Meclisi seçimlerini yapma kararı aldı. Heyet-i Temsiliye'de Mustafa Kemal Paşa'nın dahil olduğu çoğunluk, meclisin Anadolu'da toplanmasından yana idi. Ancak 28 Kasım 1919'da yapılan toplantıda Kâzım Karabekir'in ısrarı ve Rauf Orbay'ın desteğiyle meclisin İstanbul'da toplanması kararlaştırıldı.1 Seçilen mebuslar Anadolu'ya çağrılarak kendilerine Heyet-i Temsiliye'nin görüşleri tebliğ edildi.
Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920'de İstanbul'da toplandı. Ancak 140 küsur mebusun üçte biri kadarı çeşitli nedenlerle Meclis'e katılmadılar. Büyük çoğunluğu Millî Mücadele taraftarlarından oluşan meclis, Misak-ı Millî beyannamesini kabul etti. Mart ayında ana hatları belli olan Sevr Antlaşması'na karşı keskin bir muhalefet tavrını benimsedi. 16 Mart 1920'de bir İngiliz askerî birliği Meclis'i basarak Rauf başta olmak üzere bâzı mebusları tutukladı. Bunun üzerine 18 Mart'ta toplanan mebuslar, yasama dokunulmazlığının ortadan kalktığı gerekçesiyle meclisi süresiz tatil etme ve Ankara'da toplanma kararı verdi.
İstanbul meclisinin bütün üyeleri otomatik olarak Ankara'daki meclise katılma hakkına sahipti. Bunlardan Ankara'ya gelmek istemeyen birkaçı istifa etmiş sayıldı. Sonuçta (gecikenlerle birlikte) Mebusan Meclisi üyelerinden 92'si yeni meclise katıldı.
19 Mart 1920'de Mustafa Kemal Paşa vilayetlere, müstakil livalara ve kolordu kumandanlarına gönderdiği bir tebliğ ile her livadan Meclis'e beş temsilci seçilmesini istedi. Seçim, liva merkezi ve kazalardaki ikinci seçmenler, vilayet idare meclisleri, belediye meclisleri ve Müdafaa-yı Hukuk Cemiyeti idâre heyeti üyelerinden oluşan bir heyet tarafından yapılacaktı. Vakit darlığından ötürü birinci seçmenlere müracaat edilmedi. Uygulamada tüm livalarda Müdafaa-yı Hukuk cemiyetlerinin önerdiği veya kabul ettiği adaylar seçildi. İstanbul Meclisi üyeleriyle birlikte 66 seçim bölgesinden toplam 436 temsilci Meclis'e katıldı. Bu sayıya 1922'de Malta Sürgünü dönüşü Meclis'e katılan 14 kişi dahildir.
Meclisin adı evvelâ Millet Meclisi iken İstanbul Meclisi üyelerine ek olarak seçilen temsilciler nedeniyle ("genişletilmiş meclis" anlamında) Büyük Millet Meclisi adı kabul edildi. 1921'de Türkiye kelimesi eklenerek Türkiye Büyük Millet Meclisi adı resmîleştirildi.
TBMM I. Dönemi'nin özellikleri arasında olağanüstü şartlarda faaliyete geçmiş olması, ihtilâl meclisi olması, kuvvetler birliği esasına dayanması (yargı, yasama ve yürütmeyi şahsında toplaması), bakanları ayrı ayrı tayin etmesi ve azletmesi en başta sayılabilir. Meclis Başkanı (Mustafa Kemal Paşa) aynı zamanda yürütmenin başıdır.
Üstlendiği misyonun yanı sıra I. Dönem Meclisi, demokratik ve parlamenter hasletlerinin derinliği ile de dikkat çekmektedir. Öncesinde iki ayrı tarih kesitinde Meşrutiyet'e dayalı parlamenter sistem tecrübesi olduğu, hattâ Tanzimat'tan itibaren Danışma Meclisi tarzı yapılanmaların Osmanlı devlet kültürüne girdiği dikkate alınırsa 1920'lerde Türk insanının meclis yolu ile yönetme ve yönetilme birikiminin mevcut olduğu da burada belirtilmelidir.
Günümüzde ilçe olan Biga, Ergani, Gelibolu, Genç ve Şebinkarahisar'ın (Şarkikarahisar) o dönemde seçim bölgesi merkezi oldukları unutulmamalıdır. Günümüzdeki Ağrı ilinin o dönemdeki merkezi ise Bayazıt'tı. Samsun ili Canik adı ile anılmakta ve Ordu ilini de kapsamaktaydı. Kırşehir günümüzdeki Nevşehir ilini kapsamaktaydı. İçel, yalnızca Silifke ve civarını kapsamaktaydı, Mersin ayrı bir bölgeydi.
1. dönem milletvekillerinin 288'i yükseköğrenim görmüş, 94'ü orta öğrenim mezunu kişilerden oluşmaktaydı. Meslek dağılımı şu şekildeydi: 162 serbest meslek, 133 devlet memuru, 54 asker, 32 din adamı, 30 aşiret reisi, 7 teknik eleman, 16 sağlık görevlisi, 2 Reji görevlisi. Toplam 436 milletvekilinin 162'si bir veya birden fazla yabancı dil biliyordu. Meclis üyeleri zamanla, kişisel ve fikri konumlarına göre, kabaca 3 temel gruba ayrılmıştır. Kalpaklılar, yeni bir devlet ve hükûmet kurma düşüncesi içinde olanlar; Sarıklılar, Şeriat hükümlerinin idareye hakim olması düşüncesi içinde olanlar; Fesliler, Osmanlı hukukunun korunması düşüncesi içinde olanlar bu gruplaşmalara verilen tanımlardır.
Orijinal kaynak: tbmm 1. dönem milletvekilleri listesi. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Uluğ İğdemir, Heyet-i Temsiliye Tutanakları (16-28 Kasım 1919), TDK 1989. Ayrıca Rauf Orbay, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e (Hatıralar), III.294-299 ve IV.415-417. ↩
Ankara'ya gelmeden istifa etti. ↩
Son Osmanlı Meclis-i Mebusan üyesidir. ↩
28 Aralık 1920 tarihinde müstafi sayıldı. ↩
Mazbatasının tanziminden önce istifa etti. ↩
Uzun süre meclise katılmaması üzerine müstafi sayıldı. ↩
20 Ocak 1921 tarihinde Milletvekilliğinden müstafi sayıldı. ↩
Meclis'e gelirken öldürüldü. ↩
Kırşehir'den seçilen Sadık Bey'in istifa ettiği varsayımıyla, 24 Nisan 1920'de Meclis'e kabul edildiği, ancak Sadık Bey'in kesin olarak istifa etmediğinin anlaşılması üzerine Sadık Bey'in mebusluğunun kabulü ve Bekir Efendi'nin mebusluğunun düşürülmesi 6 Aralık 1920'de Hey'et'i Umûmîye tarafından onandı. ↩
Seçildikten kısa süre sonra öldü. ↩
Kaymakamlığı tercih edip istifa etti. ↩
Meclis'e gelmeden önce Hendek İsyanı'nı bastırırken Sakarya'nın Hendek ilçesi civarında öldürüldü. ↩
6 Temmuz 1920 tarihinde istifa etti. ↩
27 Ekim 1920 tarihinde mebusluğu düşürüldü. ↩
Meclis-i Mebûsan'da Oltu Şura Hükümeti temsilcileri. 17 Mayıs 1920'de Oltu'nun anavatana katılmasıyla mebus kabul edildiler. ↩
6 Temmuz 1920 tarihinde meclise gelmeden istifa etti. ↩
Seçildi, mazereti dolayısıyla meclise katılamadığından yerine Mustafa Vasfi seçildi. ↩
Yeşil Ordu konusu meselesi nedeniyle Mayıs 1921'de milletvekilliği düşürüldü ve İstiklal Mahkemesince 15 yıl hapse mahkûm edildi. ↩
Mebusluğu esnasında Topal Osman tarafından öldürüldü. ↩
Meclis'e gelirken eşkıya tarafından öldürüldü. ↩
Uzun süre Meclis'e gelmediğinden 9 Ekim 1920'de müstafi sayıldı. ↩
Meclis'e gelmediğinden müstafi sayıldı. ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page